In 1864 besloot de Maatschappij ter Bevordering van Nijverheid dat er een verzameling aangelegd moest worden voor een toekomstig museum over de Nederlandse overzeese gebiedsdelen. De opdracht doorvoor kreeg Frederik van Eeden (de vader van de schrijver). Op de zolderkamer van zijn huis in Haarlem ontstond een collectie waarvan een deel nu nog in het Tropenmuseum is.

Koloniaal Museum
Van Eeden verzamelde in brede kring voorwerpen uit Nederlands-Indië en al snel werd de benedenverdieping van Paviljoen Welgelegen in Haarlem betrokken. Uiteindelijk opende het Koloniaal Museum in 1871 haar deuren.

In 1910 werd de Vereeniging Koloniaal Instituut opgericht die zich bezighield met een locatie en de bouw van het nieuwe Koloniaal Instituut en Koloniaal Museum in Amsterdam. In 1923 was het gebouw op de hoek van de Mauritskade en de Linnaeusstraat zover dat de collecties over konden van Haarlem naar Amsterdam. Op 9 oktober 1926 mocht koningin Wilhelmina het nieuwe Koloniaal Instituut openen.

Tropenmuseum
De doelstelling en de naam van het museum veranderden in 1950. Vanaf 1945 had het museum even Indisch Museum geheten, nu werd die naam Tropenmuseum. De hele wereld van de tropen werd het werkterrein van het instituut dat nu Koninklijk Instituut voor de Tropen ging heten. Omdat de collectie voornamelijk bestond uit voorwerpen uit de (voormalige) koloniën moest er veel nieuw gekocht worden of geruild met andere musea.

Derde Wereld
In 1971 werd de problematiek van de Derde Wereld het speerpunt. Er kwamen tentoonstellingen over mondiale werkloosheid, ziektes, verkrotting van steden en de positie van de vrouw. De voorwerpen die verzameld werden, kwamen vooral uit de ‘cultuur van de armoede’.

Vanaf eind jaren ’90 werden de permanente tentoonstellingen heringericht. Het voorwerp werd weer belangrijker. De verandering van culturen en wederzijdse beïnvloeding zijn de onderwerpen van het museum.
De exposities stellen uiteenlopende thema’s centraal, van hedendaagse kunst tot religieuze tradities en historische foto’s. Regelmatig organiseert het museum rondleidingen, lezingen, speurtochten en muzikale workshops.

Het museum bezit 160.000 voorwerpen en 170.000 historische en hedendaagse beeldopnames, waarvan de helft online geraadpleegd kan worden.